Глоссарий
Абиоздық факторлар - Тірі организмдерге әсер ететін бейорганикалық факторлар (температура, жарық, ылғалдылық, т.б.).
Агломерация - Қалалардың бірігуі нәтижесінде пайда болатын ірі қалалық аудан.
Агроэкология - Ауыл шаруашылығы жүйелерінің экологиялық аспектілерін зерттейтін ғылым саласы.
Адаптация - Ағзаның қоршаған ортаға бейімделуі.
Адаптация - Организмнің қоршаған орта жағдайына бейімделуі.
Аллель - Бір геннің әртүрлі нұсқалары, олар әртүрлі қасиеттерді анықтайды.
Анаболизм - Қарапайым молекулалардан күрделі заттардың синтезделу процесі, ол ағзаның өсуі мен қалпына келуін қамтамасыз етеді.
Анаэробты тыныс алу - Оттегісіз энергия өндіру процесі, ол кейбір микроорганизмдерде кездеседі.
Антибиотик - Бактериялардан туындайтын инфекцияларды емдеуге арналған дәрі. Александр Флеминг пенициллинді ашып, антибиотиктер дәуірін бастады.
Антропогендік факторлар - Адамның іс-әрекетінің экологиялық жүйелерге әсері.
Ареал - Белгілі бір түрдің таралу аймағы.
Атмосфера - Жерді қоршап тұрған ауа қабаты.
Аэробты тыныс алу - Оттегінің қатысуымен энергия өндіру процесі.
Биогеоценоз - Тірі организмдер мен олардың тіршілік ететін ортасының бірлігі.
Биоиндикатор - Қоршаған ортаның ластану деңгейін анықтау үшін қолданылатын тірі организмдер.
Биом - Белгілі бір географиялық аймақта орналасқан, климаттық жағдайларға байланысты ерекшеленетін экологиялық жүйе (мысалы, орман, шөл).
Биом - Жер бетіндегі үлкен экологиялық аймақтар (орман, шөл, т.б.).
Биомасса - Белгілі бір аумақтағы тірі организмдердің жалпы массасы.
Биосфера - Жер бетіндегі тіршіліктің барлық аумағы.
Биота - Белгілі бір аймақта немесе экожүйеде тіршілік ететін барлық организмдердің жиынтығы.
Вакцина - Ағзаны белгілі бір аурудан қорғау үшін енгізілетін зат. Пастер вакциналар арқылы аурулардың алдын алуға үлес қосты.
Вертикальды зональдылық - Таулы аймақтарда биіктікке байланысты экологиялық жағдайлардың өзгеруі.
Гаплоидты жасуша - Жартылай жиынтықты хромосомалар жиынтығы бар жасуша (мысалы, жыныс жасушалары).
Генетикалық әртүрлілік - Белгілі бір түрдің немесе популяцияның генетикалық материалының әртүрлілігі.
Геном - Ағзаның барлық генетикалық ақпаратының жиынтығы. Қазіргі биологияда геномдық зерттеулер генетиканы тереңірек түсінуге көмектеседі.
Генотип - Ағзаның генетикалық құрамы.
Гетерозигота – Бір геннің екі түрлі аллелі бар ағза.
Гибридизация - Түрлі ағзалар немесе гендердің будандасуы арқылы жаңа қасиеттерге ие ұрпақтарды алу процесі. Грегор Мендель бұршақ өсімдіктерін гибридизациялап, генетикалық заңдарды ашты.
Гомеостаз - Экожүйенің тұрақтылығын сақтау қабілеті.
Гомозигота - Бір геннің екі бірдей аллелі бар ағза.
Гормондар - Ағзадағы түрлі процестерді реттейтін химиялық заттар. Олар эндокринді бездерде өндіріледі.
Деградация - Экожүйенің нашарлауы, бұзылуы.
Дефляция - Желдің әсерінен топырақтың бұзылуы.
Динамика - Уақыт өткен сайын экожүйенің өзгеруі.
Диплоидты жасуша - Толық жиынтықты хромосомалар жиынтығы бар жасуша.
Диффузия - Молекулалардың концентрациясы жоғары аймақтан концентрациясы төмен аймаққа өту процесі.
ДНҚ (Дезоксирибонуклеин қышқылы) - Тірі ағзалардың генетикалық ақпаратын сақтайтын молекула. Розалинд Франклин ДНҚ құрылымын ашуға көмектесті.
Жер қойнауы - Жердің беткі және ішкі қабаттары.
Катаболизм - Күрделі заттардың қарапайым молекулаларға ыдырап, энергия шығаратын метаболизмнің бір түрі.
Клетка теориясы - Барлық тірі ағзалар жасушалардан тұрады деген биологиялық теория. Бұл жасушалар тіршіліктің негізгі бірліктері болып табылады.
Клондау - Тірі ағзаның генетикалық дәл көшірмесін жасау процесі. Бұл заманауи биологияда генетикалық зерттеулер үшін маңызды құрал.
Комменсализм - Бір ағза екінші ағзаға зиян келтірмей, пайда көретін қарым-қатынас түрі.
Коммунизм - Тірі организмдердің бірлесіп тіршілік етуі.
Консорция - Белгілі бір түрдің айналасында қалыптасқан организмдердің жиынтығы.
Көмірсулар - Энергия көзі ретінде ағзаларда маңызды рөл атқаратын органикалық қосылыстар. Биохимиялық зерттеулер көмірсулардың ағзадағы рөлін зерттейді.
Мейоз - Жыныс жасушаларының бөліну процесі, онда хромосомалардың саны екі есе азаяды.
Метаболизм - Ағзадағы химиялық реакциялар жиынтығы, олар энергияны өндіру, сақтау және тұтыну процестерін басқарады.
Митоз - Жасушаның бөліну процесі, ол арқылы екі бірдей диплоидты жасуша түзіледі.
Митохондрия - Жасуша ішіндегі энергия өндіру орталығы, "жасушаның электр станциясы" деп аталады.
Мониторинг - Қоршаған ортаның жағдайын бақылау және бағалау.
Мутация - Генетикалық материалдағы өзгерістер. Бұл өзгерістер тұқым қуалайтын қасиеттерге әсер етеді және эволюция процесінің бір бөлігі болып табылады.
Омыртқалылар - Омыртқа жотасы бар жануарлар тобы (мысалы, сүтқоректілер, құстар, балықтар).
Омыртқасыздар - Омыртқа жотасы жоқ жануарлар тобы (мысалы, буынаяқтылар, құрттар).
Осмоз - Су молекулаларының жартылай өткізгіш мембрана арқылы бір концентрациядан екіншіге өтуі.
Паразитизм - Бір ағза екіншісінің есебінен тіршілік ететін қарым-қатынас түрі.
Пастерлеу - Сұйық өнімдерді (мысалы, сүт) белгілі бір температураға дейін қыздырып, ондағы зиянды бактерияларды жою әдісі. Бұл әдісті Луи Пастер ойлап тапқан.
Пенициллин - Бактериялық инфекцияларды емдеуге арналған алғашқы антибиотик, оны Александр Флеминг ашқан.
Пирамида биомасса - Трофикалық деңгейлер бойынша биомассаның таралуын көрсететін схема.
Плазмалық мембрана - Жасушаны қоршап тұратын, оның ішкі ортасын реттейтін қабықша.
Популяция - Белгілі бір географиялық аймақта өмір сүретін бір түрдің топтамасы.
Продуценттер - Фотосинтез арқылы органикалық заттарды түзетін организмдер (өсімдіктер).
Протеиндер (ақуыздар) - Ағзаның құрылымы мен қызметін реттейтін маңызды молекулалар. Ақуыздардың синтезі генетикалық ақпаратқа тәуелді.
Рентгендік кристаллография - Молекулалардың құрылымын зерттеуге арналған әдіс. Франклин ДНҚ-ны зерттеу үшін осы әдісті қолданған.
Микробиология - Микроорганизмдерді зерттейтін ғылым. Луи Пастер микробиологияның негізін қалап, көптеген жұқпалы аурулардың алдын алудың жолдарын тапты.
Рибосома - Жасушада ақуыздарды синтездейтін органоид.
Симбиоз - Екі немесе одан көп ағзалардың өзара пайдасы бар қарым-қатынасы.
Симбиоз - Әртүрлі организмдердің бірлесіп тіршілік етуі.
Сукцессия -Экожүйенің уақыт өткен сайын өзгеруі.
Табиғи сұрыпталу - Жануарлар мен өсімдіктердің қоршаған ортаға бейімделуі арқылы тіршілік ету қабілетін жақсартатын қасиеттердің ұрпақтан ұрпаққа берілу процесі.
Топырақ - Жер бетіндегі органикалық және бейорганикалық заттардың қоспасы.
Трофикалық деңгей - Тамақ тізбегіндегі организмдердің орны.
Тұқымқуалаушылық - Генетикалық ақпараттың ата-аналарынан ұрпақтарына берілуі. Грегор Мендель генетика заңдарын тұжырымдаған.
Ген - Ағзаның белгілі бір қасиеттерін анықтайтын тұқымқуалаушылық бірлігі. Мендельдің тәжірибелері арқылы ашылған.
Утилизация - Қалдықтарды қайта өңдеу және пайдалану.
Фагоцитоз - Жасушалардың қатты заттарды жұтып, ыдырату процесі.
Фенотип - Ағзаның генетикалық ақпаратқа байланысты сыртқы көрінісі мен қасиеттері. Мендель тұқымқуалаушылықтың фенотиптік көріністерін зерттеген.
Ферментация - Микроорганизмдер арқылы органикалық заттардың бөліну процесі. Луи Пастер бұл процесті зерттеп, оны тағам өндірісінде қолдануды ұсынған.
Фотосинтез - Күн сәулесінің энергиясын қолдана отырып, өсімдіктердің көмірқышқыл газын органикалық заттарға айналдыру процесі.
Хлоропласт - Өсімдіктер жасушаларында фотосинтез процесін жүзеге асыратын органоид.
Хромосома - Генетикалық ақпарат сақтайтын ДНҚ молекуласының құрылымы.
Эволюция - Тірі ағзалардың ұзақ уақыт аралығында табиғи сұрыпталу арқылы бейімделуі және өзгеруі. Чарльз Дарвин бұл процесті түсіндірген.
Экзоцитоз - Жасушаның заттарды сыртқа шығаратын процесі.
Экожүйе - Тірі ағзалардың және олардың өмір сүретін ортасының өзара әрекеттесу жүйесі.
Экожүйе - Тірі организмдер мен олардың тіршілік ететін ортасының өзара байланысқан жиынтығы.
Экология - Тірі организмдер мен олардың қоршаған ортасы арасындағы өзара байланысты зерттейтін ғылым.
Экологиялық мониторинг - Қоршаған ортаның жағдайын бақылау және бағалау.
Экотоксикология - Ластаушы заттардың тірі организмдерге әсерін зерттейтін ғылым.
Эмиссия - Атмосфераға зиянды заттардың шығарылуы.
Эндемик - Белгілі бір аймаққа ғана тән және басқа жерде кездеспейтін түр.
Эндоцитоз - Жасушаның заттарды қоршаған ортадан жұтып алатын процесі.