ХХІ ғасырдағы Қазақстан Республикасындағы биологиялық зерттеулер мен ашылулар

Қазақстан Республикасындағы 21 ғасырдағы биологиялық ашылулар мен зерттеулер биотехнология, экология, медицина және генетика салаларында маңызды жетістіктерді қамтиды. Төменде осы бағыттардағы кейбір негізгі жетістіктер мен зерттеулер келтірілген.

Генетикалық зерттеулер

Геномды зерттеу: "Қазақстанның генетикалық ресурсы" жобасын 2018 жылы Әнуар Айтхожин атындағы Молекулалық биология және биохимия институтының ғалымдары жүзеге асырды. Жетекші ғалымдар қатарында Зұлқарнай Сисенғали бар. Зерттеу қазақ халқының генетикалық ерекшеліктері мен жергілікті ауруларға бейімділігін анықтауға бағытталды.

Генетикалық модификациялар: Қазақ ұлттық аграрлық университетінің ғалымдары, әсіресе Тұрсынбек Ахметов, өсімдіктердің өнімділігін арттыру үшін генетикалық модификациялау әдістерін зерттеуде. Бұл зерттеу ауыл шаруашылығында жаңа, тиімді сорттарды шығаруға мүмкіндік берді.

Медициналық биотехнология

QazVac вакцинасы: COVID-19 пандемиясы кезінде Биологиялық қауіпсіздік проблемалары ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары, оның ішінде жетекші ғалымдар Күнсұлу Закария мен Лесбек Құттымбетов, 2021 жылы "QazVac" вакцинасын жасап шығарды. Бұл вакцина халықты пандемиядан қорғауда маңызды рөл атқарды.

Денсаулық сақтау: Қазақ медициналық университетінің ғалымдары, соның ішінде Әсел Мұхамедиярова және Райхан Құлымбетова, түрлі ауруларды емдеудің жаңа әдістерін зерттеуде және клиникалық сынақтар жүргізуде белсенді. Олар дәрілік заттар жасауда үлкен үлес қосуда.

Экологиялық зерттеулер

Биологиялық әртүрлілікті зерттеу: "Биосфера" және "Экологиялық мониторинг" жобалары аясында Сейітқазы Қожахметов және Қанат Ысқақов секілді эколог ғалымдар Қазақстанның биоәртүрлілігін қорғау және зерттеу бағытында жұмыс істейді. Бұл жобалар елдің экожүйелерін қорғауға бағытталған.

Биоиндикаторлар: Ермек Әбілқасымов бастаған топ биоиндикаторлар ретінде өсімдіктер мен жануарларды зерттеп, оларды экожүйелердің денсаулығын бағалау үшін қолдануда.

Ауыл шаруашылығы

Нанотехнологиялар: Нанотехнологияларды ауыл шаруашылығында қолдану бойынша зерттеулерді Әбдіжаппар Сейітқұлов пен оның командасы жүргізуде. Олар тыңайтқыштар мен пестицидтердің тиімділігін арттыру мақсатында наноматериалдарды зерттеп, жаңа өнімдер жасауда.

Жаңа тұқымдар: Ауыл шаруашылығы министрлігімен бірге Мұрат Айса бастаған зерттеушілер тобы жергілікті климатқа бейімделген жаңа дақылдар сорттарын енгізу және олардың өнімділігін арттыру бағытында жұмыс істеуде.

Биотехнология

Дің жасушалары: Қазақ ұлттық университетінде дің жасушаларымен жұмыс жүргізетін зертхана құрылып, оны Айгүл Сайлауова басқарады. Ол регенеративті медицинада қолданылатын жаңа әдістерді зерттеуде.

Биологиялық препараттар: Серік Төленов бастаған зерттеу тобы микробиологиялық препараттарды әзірлеуде. Бұл препараттар патогенді микроорганизмдерді жоюға арналған және экологиялық қауіпсіздікті сақтауға бағытталған.

Бұл зерттеулер мен ашылулар Қазақстанның биология, медицина, экология және ауыл шаруашылығындағы маңызды жетістіктерін көрсетеді. Жетекші ғалымдар бұл салаларда зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып, елдің ғылыми және экономикалық дамуына өз үлестерін қосуда.Қазақстан Республикасындағы биологиялық ашылулар мен зерттеулер 21 ғасырда ғылым мен технологияның дамуына, денсаулық сақтау мен экологияны қорғауға бағытталған. Бұл жетістіктер халықтың өмір сапасын жақсартуға, экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз етуге және ауыл шаруашылығын дамытуға ықпал етеді.

Экологиялық зерттеулер қазіргі заманғы — бүкіл әлемдік ғылымдар мен әлеуметтік, экономикалық жағдайлар және мәселелерді қарайтын деңгейге жетіп отыр. Осыған орай, экология ғылымы кең таралған және адам экологиясы бағыттары дами түсті. Экологияның жаңа саласы бойынша теориялық және практикалық зерттеулер жүргізілді. Сонымен қатар, ашылулар жалпы экологияның негізгі зерттеу нысандары жоғары биологиялық жүйелер (популяциялар, биоценоздар, экожүйелер, биосфера) және олардың уақыт пен кеңістік аралығындағы өзгерістеріне байланысты түрлі міндеттерді қамтиды

Қазіргі заманғы экологияның негізгі әдістері: жүйелік тұрғыдан қарастыру, ортаның жағдайын бақылау, эксперимент және модельдеу болып табылады

Қысқаша тарихы:

Экология терминін ғылымға енгізген ғалым Эрнст Геккель болып саналады (1866). Экология ғылымы жедел дамып, көптеген жаңа салалары пайда болды. 19 ғасырдың аяғы, 20 ғасырдың басында ғалымдар негізінен жекелеген факторлардың, әсіресе климаттық факторлардың, организмдердің таралуы мен сан динамикасына әсерін зерттеді. Бірімен-бірі тығыз ұстасқан, біртұтас құрылымдық бірлік түзетін азғалар қауымдастықтары (қ. Биоценоз) туралы ұғым да осы кезде қалыптаса бастады (К.Мәбиус, 1877; С.Форбс, 1887).

20 ғасырдың басында Экология жеке ғылым бағыт ретінде таныла бастады, ал “экологияның алтын ғасыры” аталған 20–40-жылдары популяциялар мен қауымдастықтарды зерттеудің басты бағыттары айқындалып, экологияның негізгі ережелері мен заңдары тұжырымдалды: Ф.Клементс (1916) биоценоздардың өзгеріп, дамитынын және бұл бейімделушілік сипатындағы құбылыс екендігін көрсетті; А.Тинеманн (1925) өнім ұғымын енгізді, ал Ч.Элтонның Э. бойынша алғашқы оқулығында (1927) биоценоздарда жүріп жатқан процестердің заңдылықтары көрсетіліп, трофикалық қуыс ұғымына анықтама берілді, Экологиялық пирамидалар ұғымы тұжырымдалды; 1926 жылы В.И. Вернадскийдің “Биосфера” атты кітабы жарыққа шығып, онда алғаш рет Жердегі бүкіл тірі азғалар жиынтығының – “жердің тірі затының” ғаламдық рөлі айқын көрініс тапты.

А.Тенсли (1935) және В.Н. Сукачев (1940) еңбектері бірімен бірі өзара тығыз байланысқан, қоршаған физикалық ортамен зат және энергия алмасып отыратын азғалар кешені туралы көзқарастардың дамуына, экожүйе және биогеоценоз түсініктерінің қалыптасуына әкелді. Популяция санының ауытқуларын, популяциялар арасындағы әсерлесулерді сипаттайтын матем. модельдер құру (А.Лотка, В.Вольтерра, 1925, 1926), сол модельдерді эксперимент барысында тексеру (Г.Ф. Гаузе, 1934) сияқты, қазіргі теория Экологияның негізін құрайтын зерттеулер де сол жылдары қалыптаса бастады.

20 ғасырдың 60–70 жылдары, бұған дейін негізінен биолог мамандардың арасында ғана қолданылып келген “экология” термині кенеттен көпшілік арасында ең танымал терминдердің біріне айналды. Осы жылдары, табиғат пен адамзат арасындағы қайшылықтардың үдей түсуіне байланысты, қоршаған ортаның ластануы, қоршаған ортаның ахуалы, халық санының өсуі, азық-түлік пен энергия қорларын пайдалану сияқты мәселелер ғылымның әр түрлі салаларында зерттеліп, бұқаралық ақпарат құралдары бетінде кеңінен талқылана бастады және бұл процесс әлі де жалғасын табуда. Соның нәтижесінде Экологиялық дүниетаным жаратылыстану ғылымдары ғана емес, көптеген қоғамдық ғылымдарға да енді, Экологияда көптеген жаңа бағыттар пайда болды.

Экология ғылымының жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму кезеңі. Бұл кезеңде шетелдік ғалымдармен қоса орыс ғалымдарының еңбектері шыға бастады. Бұл кезең 19 ғасырдың басы мен 20 ғасырдың 70–80 жылдарын қамтиды. Атап айтсақ Мәскеу университетінің ғаламы И.А.Северцов, Н.А.Наумов т.б. В.И.Вернадскийдің «Биосфера туралы ілімі» т.б.ғылыми еңбектері экология ғылымының негізін қалаған болатын.

Экология ғылымының өрлеу кезеңі. Қазіргі заманғы экология — бүкіл әлемдік ғылымдар мен әлеуметтік, экономикалық жағдайлар және мәселелерді қарайтын деңгейге жетіп отыр. Осыған орай, экология ғылымы кең таралған және адам экологиясы бағыттары дами түсті. Экологияның жаңа саласы бойынша теориялық және практикалық зерттеулер жүргізілді.